Drie avonden rellen en drie weken lang vulden de kranten zich met psychologen, sociologen, pedagogen, filosofen, theologen, biologen en politicologen die allemaal de rellen duiden en uitlegden hoe en waarom het allemaal zo ver gekomen was. Alle aspecten werden belicht en naast alle verschil in de diverse benaderingen waren er een paar zaken die vaak terugkwamen, namelijk het gevoel van machteloosheid, uitzichtloosheid, eenzaamheid en een gebrek aan zingeving waar veel jongeren in leven.

Dit zijn gevoelens die in deze Coronatijd sterk naar voren komen maar ze leven  al veel langer. In feite al sinds het moment dat heel veel instituten, organisaties en verenigingen die onderlinge verbondenheid, gemeenschapszin, naastenliefde en solidariteit als kernwaarde meedroegen, hun geloofwaardigheid verloren en daarmee hun aanhang.

Dat begon al met de leegloop van de kerken sinds de jaren 60 en 70. Ik herinner me nog goed begin jaren zeventig toen ik met een aantal vrienden begon met het lanceren van het idee wereldwinkel. We werden toen overstroomd met nieuwe leden uit ex kerkelijke en randkerkelijke hoek. De normen van naastenliefde, het verhaal van de barmhartige Samaritaan, de aanbevelingen van de Bergrede, ze stonden er helemaal achter maar de kerken die deze boodschap verspreiden inspireerden hen niet langer en christelijke politieke partijen al helemaal niet. Bombarderen van Vietnam, de koloniale bezetting van Angola, de Apartheid het werd allemaal door christelijke kerken en partijen gesanctioneerd. Alleen de geestelijken in Latijns-Amerika die zich achter bevrijdingsbewegingen schaarden konden rekenen op warme bewondering.  

Sociaaldemocratie neemt stokje over

Veel van deze progressieve christenen zochten naar sociale of socialistische organisaties. Men werd lid van de PvdA of men sloot zich aan bij nieuwe christelijk-sociale partijen als PPR en EVP (beide opgegaan in GroenLinks)

De sociaaldemocratie met aanverwante sociaal georiënteerde partijen vierden hoogtij in de jaren zeventig en begin tachtig maar na de val van de Berlijnse muur in November 1989 verliezen ook zij hun maatschappelijke invloed en uiteindelijk hun geloofwaardigheid. 

In haar val in 1989 sleepte het communisme ook het socialisme, de sociaaldemocratie en zelfs het sociaalchristelijk denken mee. Het woord sociaal werd besmet en je ziet dan ook, zeker na het jaar 2000 een geleidelijke afbrokkeling van de sociaaldemocratie alsmede van de vakbonden. Wat we er voor terugkrijgen is een toenemende invloed van het liberalisme en daarmee van het individualistische denken. Dit denken wordt nog versterkt door een wereldwijd gelezen artikel uit 1992 van de Noord Amerikaanse politieke denker Fukuyama. In dit artikel met de naam “Het einde van de geschiedenis “beschrijft hij hoe het democratisch liberalisme in de geschiedenis twee uitdagingen heeft weerstaan namelijk het fascisme/nazisme en daarna het communisme. In beide gevallen is zij als winnaar uit de strijd gekomen. Een andere uitdager is er niet meer dus het huidige liberale vrijemarktsysteem aldus Fukuyama is de eindoverwinnaar. De sociaaldemocratie die nog in Europa bestond noemde hij desgevraagd de ‘sociale variant van het vrijemarktsysteem ‘. En inderdaad deze denker voelde dat goed aan want de grote traditionele regeringspartijen gingen steeds meer op elkaar lijken en de Nederlandse sociaaldemocratische partij werd kleiner en kleiner. Een grote bevorderaar van het egocentrische denken is ook de econoom Milton Friedman. Hij ontving in 1976 de Nobelprijs voor zijn visie dat de economie maximaal zal groeien als bedrijven niet langer gehinderd zouden worden door de overheid, de vakbonden, sociale wetten etc. Een bedrijf is alleen verantwoording schuldig naar de aandeelhouders en verder niet aldus Friedman. De gedachten van zowel Fukuyama als Friedman hebben in Nederland grote invloed gehad. Het vrije marktdenken werd dominant, sociale regelingen werden deels afgeschaft of naar beneden bijgesteld, belastingen voor bedrijven zo mogelijk verlaagd en burgers werden geacht vooral zelfredzaam te zijn. Het ging allemaal niet zo ver als in de VS; er bestaat tenslotte nog steeds weerstand in Nederland van linkse en centrum partijen als mede van kerken, vakbonden en actiegroepen maar de toon is gezet.

Terug naar de rellende jongeren. De coronacrisis met al zijn beperkingen was de aanleiding maar de onvrede van veel rellende en ook van niet rellende jongeren wordt gevoed door de noodsituatie waar met name de laagst betaalden in zitten. Normale vaste banen zijn veranderd in deelbaantjes, oproepcontracten, baantjes zonder toekomst, een sociale huurwoning is zeldzaam, een koophuis is niet te betalen, en iedereen, ook de jongeren waar het hier om gaat, zijn gedwongen elkaar te beconcurreren op het gebied van werk en huisvesting. Organisaties en instituten die zich richten op het bevorderen van onderlinge solidariteit, politieke invloed en verbondenheid zijn in aantal en kracht verminderd. Zelfredzaamheid klinkt mooi maar in de praktijk verwordt het vaak tot ‘het recht van de sterkste’. 

Tot slot 

Om niet helemaal in mineur te eindigen. Het neoliberale vrije marktdenken is wel over zijn hoogtepunt heen. Uit recent I & O Research onderzoek blijkt dat kiezers van alle partijen terug willen naar gedeeltelijk herstel van sociaal beleid, steeds meer bedrijven zeggen zich te willen richten op maatschappelijk verantwoord ondernemen kerken gaan maatschappelijker denken, veel jongeren zijn zich gaan inzetten voor oplossen klimaatprobleem en overal zie je groepen opkomen die zich los maken van het eenzijdige economistische denken. Er groeit dus een tegengeluid, een anders denken, mensen en groepen van allerlei aard zoeken weer verbinding met elkaar en dat geeft hoop. Wat mij betreft zou allemaal het wel wat vlugger mogen.

hansbeerends@planet.nl